ترکمانچای سرانجام سیطره ایران بر قفقاز - وبلاگ تمبوک

به گزارش وبلاگ تمبوک، 192 سال پیش در چنین روزی عهدنامه ترکمنچای میان ایران و روسیه بسته شد.

به گزارش وبلاگ تمبوک، روزنامه شهروند نوشت: الحمدلله الوافی والکافی. بعد از انعقاد عهدنامه مبارکه گلستان و مبادلات و معاملات محبت آمیز دولتین علیتین و ظهور آداب کمال مهربانی و یک جهتی حضرتین بهیتین، به مقتضای حرکات آسمانی، بعضی تجاوزات ناگهانی از جانب سرحدداران طرفین به ظهور رسیده که موجب سنوح غوایل عظیمه شد. از آنجا که مرآت ضمایر پادشاهانه جانبین از غبار این گونه مخاطرات پاک بود، اولیای دولتین علیتین تجدید عهد مسالمت را اهتمامات صادقانه و تلاش های منصفانه در دفع و برطرف غایله اتفاقیه به ظهور رسانیده، عهدنامه مبارکه جدید به مبانی و اصولی که در طی فصول مرقومه مذکور است مرقوم و مختوم آمد به مهر وکلای دولتین علیتین و در ماه شوال سال 1249 هجری به امضای همایون شرف استقرار و استحکام پذیرفت. بر اولیای دولتین ضروری است که از این پس در تحصیل موجبات مزید دوستی و موافقت اهتمامات صادقانه مبذول دارند و اسباب استحکام و استقرار معاهده مبارکه را به مراودات محبت آمیز متزاید خواهند [...]. اباطیلی که از پیش چشم تان گذشت مقدمه متن عهدنامه ترکمانچای منعقده به تاریخ یکم اسفند 1206 خورشیدی (192 سال پیش در چنین روزی)

ما بین دولت شاهنشاهی ایران و روسیه تزاری است که به موجب آن ایروان، نخجوان و بخش های دیگری از تالش به میمنت و مبارکی - آن گونه در دیباچه و مقدمه متن عهدنامه به آن اشاره رفته - ضمیمه خاک امپراتوری روسیه شد تا باقی مانده قفقاز نیز بدین سان از مام میهن جدا گردد. هر چند روس ها این بار فقط به غصب خاک و اخذ غرامت بسنده نکرده و با اجبار دولت ایران به موافقت با اجرای قانون کاپیتولاسیون برای اتباع روس، تحقیر و استخفاف دربار بی کفایت قاجار را به سر حد امکان رساندند.

درس آغامحمدخان به جدایی طلبان

دو عهدنامه گلستان و ترکمانچای که اینک از هر دوی آنها با صفت ننگین استقبال می گردد، مولود وقایع خونباری بود که در تاریخ معاصر از آنها با عنوان جنگ های ایران و روس یاد شده است. جنگ هایی که با لشکرکشی آغامحمدخان بنیان گذار سلسله قاجاریه در سال 1174 خورشیدی به گرجستان کلید خورد و به مدت سه دهه تمام مرزهای شمالی ایران را دستخوش آشوب کرد. این که تصمیم آغامحمدخان برای به حرکت درآوردن سپاه ایران با هدف تأدیب حاکم یاغی گرجستان تصمیم درستی بود یا خیر، با وجود سابقه تاریخی سیطره ایران بر این منطقه چندان غیر منطقی و تجاوزکارانه جلوه نمی کند. اما خشونت بیش از حدی که شاه قاجار در نبرد گرجستان خصوصا تفلیس به خرج داد عاملی شد تا خوانین محلی گرجی برای رفتن زیر بیرق روس ها مصمم تر شوند. تا وقتی آغامحمدخان نفس می کشید، با توجه به خاطره دهشتناکی که از خود در تفلیس به یادگار گذاشته بود حتی فکر خیانت و یاغی گیری در مخیله حاکمان محلی گرجستان راه نداشت اما قتل شاه قاجار در بهار 1176 خورشیدی طی محاصره شهر شوشی که به بر تخت نشستن فتحعلی خان - برادرزاده نه چندان با کفایت شاه مقتول - انجامید، دل و جرأت آنها را تا حد زیادی افزایش داد.

جنگ و صلح گران به قیمت قفقاز

چهار سال بعد از مرگ آغامحمدخان، با اعلام گئورگی خان، حاکم گرجستان، مبنی بر خروج از اطاعت دربار ایران و پذیرش تحت الحمایگی روسیه، بار دیگر طبل جنگ در قفقاز نواخته شد. در 1180 خورشیدی سپاهیان ایران به فرماندهی عباس میرزا - فرزند فتحعلی شاه - تبریز را به مقصد ایروان ترک کردند و چند روز بعد در منطقه اچمیادزین با ارتش روسیه روبه رو شدند. این نخستین برخورد از سلسله برخوردهایی بود که به مدت 10 سال بین ارتش های ایران و روسیه رخ داد و نام دوره نخست جنگ های ایران و روس را به خود گرفت. دوره ای که خاتمه آن با انعقاد عهدنامه گلستان و جداشدن ارمنستان، گرجستان، آبخاز، سامگرلو، گوریا و ایمرتی، چچن، اینگوش یا به عبارت بهتر بخش اعظم منطقه قفقاز از ایران همراه بود. 12 سال بعد از انعقاد عهدنامه گلستان، سپاهیان ایران بار دیگر در شهر گنجه رو در روی ارتش روسیه تزاری قرار گرفتند و با وجود رشادت های بسیار، عباس میرزا مجبور شد پس از تحمل شکستی سنگین با ارایه پیشنهاد ترک مخاصمه به روس ها، پای میز صلح بنشیند. صلحی که در روستای ترکمانچای به ثمر نشست اما همچون نوبت قبل گران تمام شد و تتمه قفقاز را نیز از نقشه سیاسی ایران زدود.

منبع: بازخوانی معاهده ترکمانچای مرکز اسناد انقلاب اسلامی